Urządzenia mobilne w szkole
| Czas czytania: 12 min. Moja opinia w sprawie miejsca smartfonów w edukacji szkolnej jest oparta głównie na obserwacjach z lat 2011-2018 poczynionych podczas różnego rodzaju szkoleń, które prowadziłem. Głównym miejscem obserwacji były szkoły wiejskie i miejskie południowo-wschodniej Polski (ponad 200 placówek edukacyjnych, uczniowie od 6 do 19 roku życia). Oprócz obserwacji zachowań uczniów w szkole, opinia opiera się także na wnioskach pochodzących z dyskusji, rozmów czy analiz prowadzonych podczas szkoleń, w których uczestniczyli dyrektorzy, nauczyciele i uczniowie.
Moje przemyślenia zostały też uwzględnione podczas opracowywania studium „Smartfon w szkole jako osobiste narzędzie edukacyjne ucznia. Analiza i rekomendacje ekspertów Sieci edukacji cyfrowej KOMET@”. Zachęcam do pobrania raportu, który zawiera szczegółową diagnozę postaw interesariuszy szkoły K12 wobec korzystania ze smartfonów, analizę ich zastosowań w dydaktyce i praktyce uczenia się oraz rekomendacje dla MEN, samorządów, nauczycieli i dyrektorów.
Zasady szkolne
Zasady użytkowania urządzeń mobilnych (dla uproszczenia rozumianych i najczęściej kojarzonych ze smartfonami podłączonymi do internetu) przez uczniów (nie spotkałem się, żeby w dokumentach szkolnych wskazywano na dorosłych zatrudnionych w szkole – mam na myśli tu dyrektorów, nauczycieli oraz innych pracowników) określane są w różnorodny sposób:
- szkoły bez określonych formalnie zasad użytkowania (brak zapisów w dokumentach szkolnych), ale za to z określeniem zasad użytkowania na zasadzie słownej, umownej, na temat panujących w szkole zasadach;
- szkoły z określeniem formalnym zasad użytkowania (statut, prawa i obowiązki ucznia itp.)
Zarówno w pierwszym jak i w drugim przypadku spotykam się z niekonsekwencją oraz różnorodnym podejściem w kontrolowaniu/monitorowaniu przez dorosłych określonych wcześniej zasad. Co oczywiste skutkuje to różnym przestrzeganiem zasad, spadkiem autorytetu pracowników szkoły, konfliktami podczas rozwiązywania problemów np. dotyczących cyberprzemocy.
Opracowywanie zasad dotyczących użytkowania sprzętu komputerowego w szkole odbywa się głównie z inicjatywy dyrektora i/lub kadry nauczycielskiej i/lub rodziców (najczęściej rady rodziców). W zależności od szkoły opracowywane są w konsultacji z samorządem uczniowskim lub pomijając uczniów.
Regulacje w zakresie użytkowania urządzeń mobilnych przybierają charakter zakazów lub ograniczeń w stosowaniu urządzeń. Można wyróżnić kilka dominujących podejść do smartfonów w szkole:
Zdjęcie “Drewniane pudełko” – źródło: strona producenta drewnianych (i nie tylko) pudełek na smartfony. Polecam odwiedzić i obejrzeć animację zachęcającą do zakupu https://www.biblioteki.gropius.com.pl/pudelko-na-telefony-kmorkowe-zaparkuj-smartfona.html
1. Całkowity zakaz posiadania przy sobie urządzeń mobilnych pod rygorem zastosowania jakiegoś rodzaju kary określonego w dokumentach szkoły. Należy to rozumieć, jako zakaz „wyjmowania z plecaków” smartfonów na terenie szkoły.
2. Zakaz użytkowania smartfonów podczas lekcji. W niektórych szkołach stosuje się nawet drewniane pudełka z przegródkami, w które odkłada się smartfony na początku lekcji. Możliwość stosowania smartfonów podczas przerw nie wyklucza jednak zwracania uwagi przez pracowników szkoły np. na zbyt długi czas spędzany ze smartfonami podczas przerw między lekcjami.
3. Możliwość stosowania smartfonów podczas przerw oraz podczas lekcji w wybranych momentach lekcji, najczęściej wskazanych przez nauczyciela.
Zakaz stosowania smartfonów podczas przerw, ale z możliwością stosowania ich podczas lekcji w wybranych momentach lekcji, najczęściej wskazanych przez nauczyciela.
4. Możliwość użytkowania smartfonów w szkole przez cały czas z poszanowaniem praw drugiego człowieka. Traktowanie ich jako uzupełnienia narzędzi dydaktycznych, jako „cyfrowy piórnik”. Wykorzystywanie na polecenie nauczyciela lub bez wskazania na konkretne narzędzie. Ten rodzaj stosowania smartfonów w szkole znam wyłącznie z informacji na temat dobrych praktyk opisanych przez nauczycieli w Polsce i zagranicą. Bezpośrednio się z nim nie spotkałem.
Smartfony w rękach nastolatków
Łatwy dostęp do sprzętu komputerowego, w tym urządzeń mobilnych, wpływ mediów na wyznaczanie trendów w zakresie korzystania
z urządzeń mobilnych, presja rówieśnicza związana z posiadaniem sprzętu
komputerowego (właściwie od początku szkoły) powoduje chęć posiadania smartfona wśród uczniów i wielokrotnie zakup sprzętu przez ich rodziców.
Na poszczególnych poziomach edukacyjnych wykorzystanie smartfonów jest zróżnicowane (upraszczając na początku ważne są gry online i aplikacje rozrywkowe, potem dodatkowo zwiększa się rola mediów społecznościowych i multimediów). Należy uznać, że dostęp do smartfonów jest powszechny i jeśli nawet występują wyjątki od tej reguły, to raczej wśród:
- uczniów klas wczesnoszkolnych (nie wszyscy posiadają taki sprzęt),
- uczniów chwilowo nieposiadających smartfonów np. w wyniku uszkodzenia, zgubienia itp.,
- lub wynikające z podejścia ucznia do bycia „always online” (niektórzy uczniowie kreują siebie na indywidualistów, idących pod prąd)
Niekontrolowanie pod względem czasu użytkowania i przeglądanych szkodliwych lub niedostosowanych do wieku treści za pomocą urządzeń mobilnych ma negatywny wpływ na zachowanie uczniów, szczególnie w klasach młodszych. Siła wpływu jest jednak bardzo indywidualna. Zauważalne jest większe nieakceptowanie przez uczniów osób uzależnionych od gier komputerowych niż osób uzależnionych od mediów społecznościowych.
Często skala negatywnego wpływu jest hiperbolizowana przez dorosłych, co doprowadza do wprowadzania zakazów przy jednoczesnych akcyjnych lub nieskutecznych działaniach profilaktycznych mających na celu użytkowanie urządzeń mobilnych w sposób odpowiedzialny i służący rozwoju ucznia.
Korzystanie z urządzeń mobilnych ze względu na coraz lepsze parametry sprzętowe nie odbiega znacząco od korzystania z innego rodzaju sprzętu komputerowego. Biorąc pod uwagę, że uczniowie najczęściej wykorzystują sprzęt komputerowy w 3 obszarach: gry komputerowe, media społecznościowe, w tym komunikatory internetowe oraz multimedia (muzyka, wideo) można przyjąć, że te same obszary wirtualnych zainteresowań uczniów dotyczą wykorzystania urządzeń mobilnych.
Warto dodać, że można spotkać uczniów, którzy wykorzystując sprzęt komputerowy także do pozyskiwania informacji (w tym do odrabiania lekcji, czasem związanych z ich zainteresowaniami), przeglądania lub robienia zakupów internetowych czy korzystania z agregatorów treści.
W mojej opinii kompetencje cyfrowe pokolenia Y, które mogą być im przydatne na późniejszych poziomach edukacyjnych czy w dorosłym życiu (praca zawodowa, korzystanie z e-usług) należy traktować jako niskie, w wyjątkowych sytuacjach jako przeciętne. Prowadząc liczne szkolenia wykorzystujące TIK skierowane bezpośrednio do uczniów zaobserwowałem problemy m.in. w następujących obszarach:
- wyszukiwanie, filtrowanie informacji w sieci,
- znajomość i poszanowanie praw autorskich,
- znajomość i stosowanie aplikacji służących do obróbki cyfrowej zdjęć, wideo, prezentacji multimedialnych, infografik itp. innych niż dostępnych np. w pakiecie biurowym, który jest omawiany podczas zajęć komputerowych czy informatycznych,
- umiejętność pracy w chmurze (dokumenty współdzielone).
Warto zauważyć, że umiejętności uczniów w zakresie obsługi, sterowania, rozwiązywania problemów technicznych dotyczących urządzeń mobilnych są wyższe niż innego sprzętu komputerowego. Ciekawym przypadkiem były dzieci w klasach pierwszych i drugich szkoły podstawowej mające problemy z korzystaniem z myszki komputerowej.
Wyżej opisane obszary, w których uczniowie mają niskie kompetencje nie oznacza braku gotowości i szybkości w przyswajaniu wiedzy i umiejętności. Otwartość, chęć korzystania z technologii, szybkość i jakość wytworzonych materiałów zachęca uczniów do pogłębiania wiedzy w tym zakresie. Może to się odbywać zarówno poprzez instruktaż i podpowiedzi, które otrzymają od nauczyciela, rodzica czy innego edukatora, ale także przy odpowiednim dobraniu zadań i form pracy grupowej może nastąpić poprzez szkolenie rówieśnicze. Szkoła w tym kontekście może być jednym z kluczowych miejsc do podnoszenia kompetencji cyfrowych uczniów jako naturalne środowisko, w którym wymieniamy się wiedzą.
Słabe i mocne strony korzystania ze smartfonów w szkole
Podczas analizy SWOT przyjęto, że dotyczy ucznia korzystającego ze smartfona. Po stronie szans i zagrożeń pojawiły się stwierdzenia zarówno dotyczące wpływu otoczenia na ucznia, jak i ucznia na otoczenie. Zmiana związana z pojawieniem się smartfona jako narzędzia edukacyjne ma szerokie skutki, stąd takie podejście. Jako otoczenie przyjęto szkołę, do której uczeń uczęszcza, inne instytucje, do których należy lub będzie należał, rodzinę ucznia, otoczenie lokalne itp.
Mocne strony dla ucznia korzystającego ze smartfona
- W przypadku korzystania z odpowiednich aplikacji oraz zapewnieniu odpowiednich warunków do nauki - korzystny wpływ na rozwój intelektualny, zwiększenie kompetencji cyfrowych, otwartość na korzystanie z nowych rozwiązań technologicznych (Internet rzeczy, wirtualna i rozszerzona rzeczywistość itd.)
- Możliwość wyszukiwania informacji niedostępnych w analogowych źródłach
- Podniesienie umiejętności pracy w środowisku wirtualnym (np. praca w chmurze) mającym wpływ na szybkość wykonywania zadań
- Możliwość korzystania z nowych form pracy grupowej, indywidualizacja nauczania, analiza wykonywanych działań w czasie rzeczywistym, środowisko umożliwiające pracę ucznia w trakcie jak i po lekcjach
- Naturalność - korzystanie ze sprzętu, który jest w posiadaniu większości uczniów, brak wykluczenia z grupy rówieśniczej (klasy)
Szanse dla otoczenia
- Osoby posiadające umiejętność pracy w środowisku wirtualnym (np. praca w chmurze) są skuteczniejsi w wykonywaniu zadań pozaszkolnych (np. działania w ramach organizacji pozarządowych, praca zawodowa, w tym możliwość zatrudnienia w nowych zawodach)
- Szkoła może zyskać miano nowoczesnej placówki edukacyjnej, budować swoją markę, nie wytwarzać wrażenia, że szkoła jest zamknięta na zmiany cywilizacyjne
- Pojawi się konieczność dostosowania infrastruktury szkoły, podniesienia kompetencji kadry i rodziców, opracowania zasad korzystania z urządzeń mobilnych, długofalowo podniesione zostaną kompetencje cyfrowe w społeczeństwie
- Szansa na lepszą profilaktykę zachowań, możliwość wypracowania (aktualizowania) w naturalny sposób zasad pracy, komunikacji z użyciem urządzeń mobilnych, przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie w poszanowaniu zasad netykiety, co może mieć wpływ na zmniejszenie zachowań związanych z cyberprzemocą
- Zmiana sposobu prowadzenia zajęć - odwrócona klasa, praca nieograniczona do pracowni komputerowej, classroom, mobilność
Słabe strony korzystania przez ucznia ze smartfona
- W przypadku korzystania ze szkodliwych i/lub niedostosowanych do wieku treści - niekorzystny wpływ na rozwój ucznia psychiczna, społeczny, emocjonalny, intelektualny
- W przypadku nadużywania - niekorzystny wpływ na rozwój fizyczny, psychiczny, społeczny, emocjonalny, intelektualny
- Zubożenie warstwy językowej komunikacji poprzez stosowanie skrótów, lapidarność opisów, akceptacja błędów językowych
- W przypadku nieodpowiedniego przygotowania sprzętu i problemów z dostępem do internetu - wzrost frustracji, rozproszenie uwagi ucznia, zniechęcenie do dalszych działań
- Mniejszy ekran smartfona w stosunku do tableta czy laptopa - uniemożliwienie skorzystania ze wszystkich zasobów sieci (m.in. problem z responsywnością)
Zagrożenia dla otoczenia
- Pogłębienie dystansu między dorosłymi, którzy nie korzystają i nie rozumieją zagadnień związanych z nowymi technologiami, a uczniami - wpływ na zaufanie stron, negatywna ocena stron, konflikty
- Wzrost problemów technicznych podczas lekcji; czas, który nauczyciel musi poświęcić na przygotowanie zajęć
- Przy braku opracowania i akceptacji zasad korzystania z urządzeń mobilnych przez użytkowników może nastąpić wzrost zachowań związanych z cyberprzemocą
- Zubożenie warstwy językowej komunikacji w społeczeństwie poprzez stosowanie skrótów, lapidarność opisów, akceptacja błędów językowych
Smartfon w szkole - wdrożenie i konsekwencje
Każde rozwiązanie wprowadzające smartfony do szkoły będzie miało swoje konsekwencje. Wydaje się, że niewprowadzenie ich do zajęć edukacyjnych, jak każdego innego narzędzia informatycznego, będzie mniej korzystne niż nawet próby wykorzystania smartfona jako narzędzia edukacyjnego od czasu do czasu przez nauczyciela, czy to w modelu BYOD czy wykorzystując sprzęt szkoły.
- Podstawową kwestią korzystania z urządzeń mobilnych w szkole jest dobrze działająca i zabezpieczona sieć. Sieć, która zapewni płynną pracę urządzeniom, które w tym samym czasie będą z nią połączone oraz sieć, która będzie miała wbudowane filtrowanie treści. Wiadomo, że nie chodzi o „ochronę/kontrolę całkowitą”, ale o stworzenie bezpiecznej przestrzeni online do pracy uczniów, w której nauczyciel prowadzący będzie pełnił rolę przewodnika lub towarzysza (w zależności np. od wieku uczniów). Nawet w sytuacjach, gdy uczniowie trafią na treści niepożądane jego reakcja (zachowanie, komentarz) może być o wiele bardziej cenne niż szczelne blokady.
- Konfiguracja sprzętu, dobór systemów operacyjnych czy aplikacji do pracy z uczniami nie powinny być ograniczane systemowo. Warto postawić na różnorodność w tym zakresie. To od nauczycieli powinno zależeć na jakim sprzęcie i jak będą pracować. Można jednak zaproponować pewne minima sprzętowe (aktualizowane co jakiś czas), które pomogą zakupić odpowiedni sprzęt w drodze przetargów publicznych.
- Optymalnym modelem pracy z uczniami wydaje się być sytuacja, w której każdy uczeń ma dostęp do urządzenia mobilnego podłączonego do internetu. Uczeń loguje się do urządzenia i za każdym razem ma dostęp do spersonalizowanego pulpitu. Korzysta z wybranych aplikacji zainstalowanych na urządzeniu, a wytwory swoich prac przechowuje na dysku sieciowym.
- Zasady korzystania z urządzeń powinny zostać opracowane w danej szkole przez wybranych nauczycieli i przedstawicieli uczniów. Kwestie bezpieczeństwa korzystania z Internetu to sprawa kluczowa zarówno dla ucznia jak i wszystkich osób z jego otoczenia. Dlatego też najlepszym sposobem przed wprowadzeniem smartfonów do klas powinny być działania profilaktyczne zarówno dotyczące technicznych zagrożeń związanych z siecią (szczególnie w modelu BYOD), jak także kwestie związane z zachowaniami samych użytkowników. W tym zakresie konieczne są szkolenia uczniów (już od pierwszych klas szkoły podstawowej) z zakresu ochrony danych osobowych, kwestii naruszeń prywatności, wizerunku, zniesławienia, przemocy w sieci, uzależnienia itp. Wypracowane wzorce mogą być przydatne uczniom także poza szkołą, a wykorzystanie smartfonów w szkole pomoże wzmocnić prawidłowe postawy czy umiejętności związane z prawidłowym korzystaniem z urządzeń i internetu. Wspólne korzystanie z urządzeń podczas lekcji zmniejszy barierę technologiczną pomiędzy nauczycielem a uczniami, a może nawet dystans, który ich dzieli (może to odegrać kluczową rolę w przypadku sytuacji poszukiwania przez uczniów zaufanej osoby, w przypadku zagrożeń związanych z cyberprzemocą).
Więcej rekomendacji dotyczących wykorzystania smartfona w dydaktyce i praktyce uczenia się oraz rekomendacje dla MEN, samorządów, nauczycieli i dyrektorów znajduje się w studium:
